Công nghệ blockchain phá vỡ ngành kinh doanh uỷ thác

Ngành kinh doanh uỷ thác ít khi được chú ý dù là một ngành rất lớn. Các startup triển khai công nghệ blockchain đang đe dọa phá vỡ nó, và nhiều thứ khác nữa.

“Chúng ta thích các danh sách vì chúng ta không muốn chết”. Điều nhà văn người Ý Umberto Eco nói về con người thậm chí còn áp dụng nhiều hơn cho các thể chế mà chúng ta tạo ra. Không có các danh sách để theo dõi mọi người và mọi thứ, hầu hết các tổ chức lớn sẽ sụp đổ.

Từ danh sách kiểm tra đơn giản đến cơ sở dữ liệu phức tạp, tất cả đều có một nhược điểm lớn: chúng ta phải tin cậy người lưu trữ chúng. Các quản trị viên giữ quyền lực. Họ có thể làm giả các tài khoản công ty, xóa tên sở hữu khỏi sổ đăng ký đất hoặc đơn giản là thêm khách mời vào danh sách dự tiệc. Để ngăn chặn các nhà quản lý không đi lừa đảo, và phát hiện nếu họ cố tình làm việc đó, xã hội phải dựa vào đủ loại công cụ, từ việc kiểm toán đến các ban giám sát. Cùng nhau, những người lưu trữ danh sách và những người canh chừng họ tạo thành một trong những ngành công nghiệp lớn nhất nhưng cũng ít được chú ý nhất trên thế giới, là ngành kinh doanh ủy thác.

Bây giờ hãy tưởng tượng một vũ trụ song song mà trong đó các danh sách tự tuyên bố độc lập: chúng tự duy trì bản thân. Điều này chính là lời hứa của công nghệ “blockchain”, hệ thống nền tảng của đồng tiền kỹ thuật số bitcoin và các công nghệ “sổ cái phân tán” tương tự. Nếu viễn cảnh các blockchain tiếp quản mọi thứ, như những người hâm mộ nó vẫn mong chờ, xảy ra, phải chăng các ngành kinh doanh ủy thác sẽ trở thành dĩ vãng?

Đây không phải là lần đầu tiên một hình thức tạo danh sách mới làm thay đổi thế giới. Hơn 500 năm trước đây một kỹ thuật kế toán mới, sau này được gọi là ghi sổ kép, xuất hiện ở miền bắc nước Ý. Đó là một bước tiến lớn trong sự phát triển của các công ty và nền kinh tế hiện đại. Werner Sombart, một nhà xã hội học người Đức qua đời vào năm 1941, lập luận rằng ghi sổ kép đánh dấu sự ra đời của chủ nghĩa tư bản. Nó cho phép những người không phải là chủ sở hữu của một doanh nghiệp cũng có thể theo dõi tình hình tài chính của doanh nghiệp đó.

Nếu việc ghi sổ kép giải phóng các thương gia khỏi sự phiền muộn của kế toán, thì blockchain sẽ giải phóng kế toán khỏi phạm vi của một tổ chức. Có lẽ đó không phải là điều mà Satoshi Nakamoto, người tạo ra bitcoin, nghĩ đến khi ông khởi đầu nỗ lực của mình. Mục đích của ông là tạo ra “một phiên bản tiền điện tử thuần túy ngang hàng”, như ông đã gọi nó trong “sách trắng” xuất bản năm 2008. Để làm được điều này, ông đã tạo ra một loại cơ sở dữ liệu mới, blockchain. Nó cung cấp bằng chứng của việc ‘ai sở hữu cái gì’ trong bất kỳ thời điểm nào. Nó chứa lịch sử thanh toán của mỗi bitcoin trong lưu thông; thuật toán mã hóa hạng nặng làm cho nó về mặt lý thuyết không thể bị thay đổi một khi có một giao dịch được thêm vào; các bản sao được lan truyền tới tất cả các máy tính, gọi là các “nút”, tạo thành mạng bitcoin, để bất cứ ai cũng có thể kiểm tra xem liệu có sai sót hay không. Một quá trình mã hóa phức tạp thay thế cho người quản lý danh sách gọi là “cơ chế đồng thuận” biến blockchain thành một thực thể độc lập.

Những trí tuệ khôn ngoan nhanh chóng thấy rằng một thiết lập như vậy có thể được sử dụng cho nhiều thứ khác chứ không chỉ tiền. Rất nhiều loại danh sách tự vận hành đã xuất hiện. Nổi bật trong số đó là Ethereum. Giống như bitcoin, nó có đồng tiền mã hóa riêng của mình, gọi là “ether”, nhưng nó cũng cho phép người dùng thêm vào các “hợp đồng thông minh”, các đoạn mã đóng gói các điều khoản của một thỏa thuận kinh doanh và được thực hiện tự động.

Khi tu sĩ Phanxicô tên là Luca Pacioli viết cuốn sách giáo khoa đầu tiên về ghi sổ kép vào cuối thế kỷ 15, ông không thể đoán trước được kỹ thuật kế toán sẽ mang lại những gì. Nhưng ngày nay rất nhiều công ty khởi nghiệp đã đề xuất những cách mà ứng dụng công nghệ blockchain có thể thay đổi thế giới.

Ví dụ như Everledger có thể theo dõi các tài sản có giá trị. Công ty đã đăng ký ID của hơn 1 triệu viên kim cương, làm cho việc kiểm tra để xem viên đá quý nào đó có bị đánh cắp hoặc được khai thác trong khu vực đang có chiến tranh hay không trở nên dễ dàng hơn.

Các công ty khác muốn giúp đõ trong việc theo dõi con người. Một trong những điều đầu tiên có thể được làm cho một đứa trẻ mới ra đờ là cung cấp cho trẻ sơ sinh một mục nhập trong một blockchain, tương đương với một giấy khai sinh được mã hóa. Điều này nghe có vẻ như xảy ra trong một xã hội thiếu tự do nghiêm trọng, nhưng không hẳn là như vậy. Ngược lại, nếu nhân dạng của người dân được lưu trữ trong một hoặc một số blockchain, điều này sẽ giúp người đân có quyền kiểm soát lớn hơn đối với dữ liệu cá nhân của họ. Ví dụ, nếu một người thuê nhà tiềm năng muốn chứng minh cho chủ nhà rằng thu nhập của mình đủ cao để trả tiền thuê, anh ta chỉ cần tiết lộ đúng thông tin đó, thay vì phải cho phép truy cập vào toàn bộ lịch sử tín dụng của mình như những gì đang xảy ra hiện nay.

Trong một thế giới công nghệ blockchain, việc có một “nhân dạng tự chủ” như vậy có thể là một quyền cơ bản của con người. Moxie Marlinspike, một doanh nhân theo chủ nghĩa vô chính phủ, và những người khác thậm chí đã kêu gọi bãi bỏ “chế độ nô lệ ID” do các hệ thống đăng ký quốc gia hiện hành áp đặt. Một loạt các công ty khởi nghiệp, bao gồm Evernym, Jolocom và uPort, đang phát triển các dịch vụ cho phép mọi người đăng ký danh tính.

Kevin Werbach, đến từ trường dạy kinh doanh Wharton thuộc Đại học Pennsylvania, cho biết một khi mọi người có thể quản lý danh tính của họ, những khả năng khác có thể được mở ra. Mọi người sẽ có thể hòa hợp với nhau trong các quốc gia ảo và tự thiết lập các quy tắc riêng của họ. Một quốc gia như vậy đã tồn tại: BITNATION. Bất cứ ai cũng có thể trở thành công dân bằng cách chấp nhận hiến pháp của nó. Để kinh doanh trong BITNATION, mọi người phải tự xây dựng danh tiếng, ví dụ như bằng cách kinh doanh trên nền tảng này.

Blockchain – Phản ứng dây chuyền

Đây cũng là một ví dụ về một chức năng lớn khác của các sổ cái phân tán: chúng có thể phục vụ như là một nguồn tra cứu của sự thật. Tất cả các loại thông tin đều có thể được gắn vào một mục nhập trong một blockchain. Trong trường hợp của một chiếc xe hơi chẳng hạn, đó có thể là nó đến từ đâu, lịch sử sửa chữa và thậm chí là nó đã được lái đến những đâu. Kết hợp lại với nhau, những dữ liệu này sẽ tạo thành “sự thật” về chiếc xe.

Nhiều người đã bắt đầu tiến hành các “dịch vụ sự thật” này. Các nhà nghiên cứu đã đề xuất tạo ra hệ thống định danh mã hóa duy nhất mô tả các thử nghiệm lâm sàng và đăng ký chúng trong một blockchain, và do đó chúng không thể bị thay đổi cho phù hợp với kết quả mà ai đó mong muốn. Georgia, Thụy Điển và Ucraina đang thử nghiệm công nghệ này như một cách để số hóa các bộ phận đăng ký đất đai của họ. Và Delaware, tiểu bang Mỹ nổi tiếng với ngành kinh doanh đăng ký các công ty từ khắp nơi trên thế giới, đang chuẩn bị để cho phép các công ty quản lý hồ sơ lưu trữ bằng blokchain.

Các giao dịch trên một blockchain cũng có thể trở thành đầu vào cho hợp đồng thông minh. Slock.it, một startup khác, đang phát triển các bộ khóa thực sự kèm theo một tồn tại số của nó trên Ethereum. Khi được gửi một số ether, hợp đồng cho thuê thông minh này sẽ tự mở khóa. Điều này có thể cho phép hình thành những cách mới để chia sẻ mọi thứ. Nếu ai đó muốn thuê một chiếc xe hơi, anh ta chỉ cần đơn giản là chuyển tiền vào hợp đồng thông minh của chiếc xe và lái nó đi.

Hợp đồng thông minh hứa hẹn sẽ thay đổi nền kinh tế nhiều hơn bất kỳ tính năng nào khác của blockchain. Chúng có thể thay thế những quy trình kinh doanh thông thường nhất. Một số công ty thậm chỉ sẽ chỉ tồn tại là một tập hợp các hợp đồng thông minh, tạo thành các công ty ảo thực sự chỉ sống trên một blockchain. Như đã được dự đoán từ trước, nỗ lực đầu tiên để tạo ra một “tổ chức tự trị phi tập trung” như vậy đã thất bại. Được đặt tên là “The DAO”, thực thể này được thành lập cách đây một năm như một loại quỹ đầu tư mạo hiểm ảo. Nó đã thu được hơn 160 triệu đô la, nhưng sau đó việc bị tin tặc ăn cắp mất 60 triệu đã dẫn đến sự sụp đổ của nó.

Tuy nhiên, những phiên bản đơn giản hơn của cấu trúc này, các ICO (initial coin offering), đã được đưa ra – và tạo ra bong bóng tài sản đầu tiên của nền kinh tế blockchain. Trong một hình thức huy động vốn từ cộng đồng tự động, các công ty khởi nghiệp tạo ra một hợp đồng thông minh trên Ethereum và xuất bản một “sách trắng”, hay một bản cáo bạch. Các nhà đầu tư sau đó có thể gửi ether đến hợp đồng thông minh, tự động tạo ra “token” có thể được giao dịch như cổ phần. Hơn 550 triệu đô la đã được đầu tư vào các ICO.

Một số trong các dự án này là lừa đảo. Những dự án trung thực thì lại khiến những người ngoài cuộc cảm thấy khó hiểu. EcoBit có mục tiêu xây dựng một thị trường cho các khoản tín dụng cacbon (carbon credit). Aragon muốn sử dụng các công cụ blockchain để quản lý toàn bộ các tổ chức, hoàn chỉnh với các tòa án trọng tài phân tán. SONM là “siêu máy tính sương mù phân tán”: người dùng có thể mua sức mạnh tính toán bằng token của dự án hoặc kiếm token bằng cách thêm máy của họ vào hệ thống chung.

Blockchain – Phản ứng của các trung tâm

Albert Wenger của Union Square Ventures (USV), một công ty đầu tư mạo hiểm, cho biết những nỗ lực này cho thấy một điều gì có thể xảy ra. Ông nghĩ rằng các tổ chức phi tập trung như vậy có thể một ngày nào đó phá vỡ các gã khổng lồ công nghệ. Theo ông, những gã không lồ công nghệ về bản chất là những cơ sở dữ liệu tập trung với quy mô khổng lồ, theo dõi các sản phẩm và lịch sử mua bán (Amazon), người dùng và bạn bè của họ (Facebook), và nội dung web và các truy vấn tìm kiếm trong quá khứ (Google). “Giá trị của chúng xuất phát từ thực tế là chúng kiểm soát toàn bộ cơ sở dữ liệu và quyết định xem ai được xem được phần nào và khi nào,” ông nói.

USV đã đầu tư vào các giải pháp thay thế phi tập trung, chẳng hạn như OpenBazaar, một thị trường thương mại điện tử. Thay vì truy cập trang web, người dùng tải xuống một chương trình kết nối trực tiếp họ với những người khác muốn mua bán hàng hoá và dịch vụ. Các công ty khác đã bắt đầu xây dựng các mạng xã hội dựa trên ứng dụng công nghệ blockchain trong tài chính để trả tiền cho những người dùng theo đóng góp nội dung. Steemit là trang blog cho phép các tác giả kiếm token. Synereo cho phép người dùng tặng tiền tip cho các nhà cung cấp nội dung cá nhân.

Trong một thế giới điều hành bởi các tổ chức phi chính phủ, việc phi tập trung hóa có thể được thúc đẩy hơn nữa để bao gồm cả các đồ vật. Một khi chúng có danh tính riêng và có thể được kiểm soát thông qua một blockchain, có thể tưởng tượng chúng sẽ trở thành các thực thể tự xác định được bản thân. Mike Hearn, người từng tham gia phát triển bitcoin và hiện đang làm việc cho công ty blockchain R3, vài năm trước đã đề xuất ý tưởng về những chiếc xe tự lái cũng tự trị về mặt tài chính. Được hướng dẫn bởi các hợp đồng thông minh, chúng có thể tự lưu trữ một số tiền kỹ thuật số mà chúng kiếm được khi chở khách để tự trả cho việc sửa chữa hoặc để tự thay thế bản thân khi việc sửa chữa trở nên quá tốn kém. Chúng có thể tự cất bản thân trong bãi đậu xe dài hạn nếu không có đủ khách hoặc tự di cư đến một thành phố khác. Chúng có thể tự phát hành các token để gây quỹ và cho phép chủ sở hữu các token này thu được một phần lợi nhuận.

Nếu ngay cả đồ vật cũng có thể tự kiểm soát vận mệnh của chúng, còn lại gì cho chính phủ và nhà nước làm? Hóa ra là rất nhiều. Mặc dù những người theo chủ nghĩa tự do mơ về việc phân quyền hoàn toàn, trong nhiều trường hợp ai đó vẫn phải đảm bảo rằng các thông tin được đưa vào blockchain thực sự là đúng. Ví dụ, ở Trung Quốc các nhà quản lý là một phần của dự án thí điểm do IBM và Walmart thực hiện để làm cho mạng lưới các nhà cung cấp bán lẻ trở nên minh bạch hơn, ví dụ bằng cách truy xuất nguồn gốc thịt lợn và thực phẩm hữu cơ.

Ở một số khu vực, blockchain thậm chí có thể làm cho mọi việc trở nên dễ dàng hơn đối với chính phủ. Năm ngoái, Dubai thông báo rằng họ muốn tất cả các tài liệu của chính phủ được bảo mật trong một blockchain vào năm 2020, điều kiện tiên quyết để các cơ quan trở thành hoàn toàn không cần giấy tờ. Công nghệ này cũng có thể được sử dụng làm nền tảng giá rẻ để tạo ra những gì mà các nước nghèo thiếu nhất: các chính phủ hiệu quả và các hợp đồng đáng tin cậy hơn. Và một số cũng hy vọng rằng các blockchain có thể làm cho Liên Hợp Quốc làm việc tốt hơn bằng cách giúp nó theo dõi tất cả các chương trình của mình, tạo ra sự minh bạch và giảm thất thoát.

Một ví dụ khác là tiền. Mặc dù blockchain được tạo ra để thay thế chúng, các ngân hàng trung ương đã quan tâm đến công nghệ này ngay từ đầu. Khi các ngân hàng cùng chia sẻ một sổ cái thay vì lưu giữ thông tin của họ trong các cơ sở dữ liệu riêng biệt, công việc theo dõi các luồng tài chính sẽ trở nên đơn giản hơn đối với các nhà quản lý. Một số ngân hàng trung ương đang có ý tưởng phát hành đồng tiền mã hóa riêng của họ; Ngân hàng trung ương Canada và Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc đang thử nghiệm. Nếu tiền kỹ thuật số thay thế tiền mặt, điều này sẽ mở ra những cơ hội mới cho chính sách tiền tệ. Ví dụ, để tăng nhu cầu tiêu dùng trong một cuộc khủng hoảng kinh tế, tiền có thể được lập trình để mất một phần giá trị nếu chúng không được chi tiêu trong một khoảng thời gian nhất định.

Cảnh báo: phía trước là blockchain

Công nghệ hiện nay còn xa mới có thể hỗ trợ phần lớn các ứng dụng này. Các sổ cái có thể không thực sự bất biến như chúng vẫn được ca tụng, và các blockchain vẫn chưa cho thấy rằng chúng đủ khả năng gia tăng về mặt quy mô (hệ thống bitcoin quản lý 7 giao dịch một giây, so sánh với hàng ngàn giao dịch mỗi giây trong một mạng lưới thẻ tín dụng điển hình). Nhưng nếu nhìn vào lịch sử của công nghệ số, có thể thấy những rào cản này sẽ được khắc phục.

Một vấn đề lớn hơn là sự kháng cự của các thiết chế, như nhiều người đam mê blockchain đang phải trải qua. Các phòng ban doanh nghiệp không sẵn sàng từ bỏ quyền kiểm soát các danh sách của họ bởi vì nó có nghĩa là mất quyền lực. Trong nhiều trường hợp, các giá trị mà blockchain mang lại cũng không thực sự rõ ràng. Một số hệ thống tập trung dường như vẫn đang làm tốt. Hiện tại, các dịch vụ thanh toán thông thường tỏ ra hiệu quả hơn so với các đối thủ phi tập trung của chúng.

Chính trị cũng sẽ là một trở ngại. Lý do nhiều người ủng hộ công nghệ này thể hiện sự phấn khích tới mức gần như thần thánh hóa đối với blockchain là bởi vì họ tin rằng công nghệ này sẽ thay thế việc ra quyết định, đôi khi rất lộn xộn, bằng các đoạn code được mã hóa gọn gàng. Nhưng bản thân bitcoin cho thấy rằng ngay cả những câu hỏi kỹ thuật đơn giản có thể biến thành những cuộc chiến không hồi kết giữa người chiến thắng và kẻ thua cuộc. Ngay cả sau nhiều năm thảo luận, những người liên quan đến bitcoin vẫn chưa đồng ý về việc làm thế nào để nâng cao năng lực của hệ thống.

Điều này đặt ra câu hỏi lớn nhất. Liệu có nên để blockchain điều hành thế giới? Những tiếng nói cảnh báo đã bắt đầu được lắng nghe. Nếu sổ cái phân tán thực sự phá vỡ ngành kinh doanh ủy thác thì sẽ có rất nhiều công việc hành chính sẽ bị mất, có lẽ thậm chí còn nhiều hơn số công việc bị thay thế bởi trí thông minh nhân tạo. Một số người gọi là blockchain một âm mưu của những người theo chủ nghĩa tự do. Những người khác băn khoăn về việc phá bỏ các thiết chế mà con người đã dày công xây dựng. Các nhà nghiên cứu tại Nghị viện châu Âu đã viết gần đây rằng: «Mỗi lần chúng ta sử dụng một sổ cái phân tán, chúng ta lại tham gia vào sự chuyển đổi quyền lực từ các cơ quan trung ương sang những cấu trúc không theo cấp bậc và ngang hàng». Và còn có sự lo lắng rằng các blockchain và các hợp đồng khô cứng sẽ là sứt mẻ các quan hệ xã hội – hoặc làm cho xã hội trở nên điên loạn.

Khi việc lưu trữ danh sách trở nên phân tán hơn thì danh sách những lo lắng chắc chắn sẽ còn dài ra.